Ingezonden – Open brief aan Asscher en de NPO

HOLLUM – Een ingezonden mededeling, PA plaatst ze van harte om discussie op gang te brengen, verschillende visies op een zaak te laten zien en om zaken helder te krijgen. De verantwoordelijkheid voor de inhoud van de ingezonden brief ligt bij de afzender. Anonieme inzendingen worden niet geplaatst. Arnold-Jan Scheer – hij filmde ook op Ameland – rakelt in aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen de Zwarte Pieten discussie nog maar eens op met als kern: "je hoeft niet direct alles af te schaffen wat je niet begrijpt."

Open brief aan Asscher en de NPO

Hoe de politiek een cultureel erfgoed de nek omdraait

De beelden staan nog op mijn netvlies. Het is fascinerend. Ik ben net terug. Ik heb het gefilmd. Drie maanden door primitief Europa gereisd. Met mijn hoofd in de wolken, letterlijk. Het voelde als exotische expedities. De laatste vlucht was via Rome naar minuscule gehuchten in de bergen van Sardinië. Al 30 jaar bezoek ik jaarlijks, ongeveer van Sinterklaas tot na aswoensdag, de meest heidense plekken van ons werelddeel. Overal zie ik met elkaar vergelijkbare, schitterende rituelen van mannen in dierenhuiden met zwarte gezichten en daarboven geweien of beestenkoppen. Het geluid uit koehoorns en van bellen ijlt na in mijn hoofd met de geuren van brandend hout in de nevelige bergen.

Plotseling doemt er een zwijnskop voor me op met ontblote slagtanden en glazen ogen. Er bungelt een levend mensenhoofd onder, roetzwart geschminkt. Hij wordt achternagezeten door rennende mannen in schaapshuiden met razend rinkelende bellengordels om. Ze slaan hem beurtelings, met geweldige kracht. Hij rolt over de stenen, blijft bewegingloos liggen. Het dorp heet Ulà Tirso.

In een ander middeleeuws dorp waar de nevel door nauwe steegjes kronkelde waren de bewoners ook pikzwart door roet, direct uit het vuur. Ze veegden er hun roetgezichten af aan vooral ongehuwde vrouwen. Ook daar sloegen ze een eveneens als dier verklede, nu gehoornde man. Hij droeg een met bloed gevuld ingewand op de plek van zijn scrotum, dat ook aangeraakt werd door vrouwen. Even later werd het met een mes doorstoken, vlak voor mijn ogen en het bloed stroomde over de stenen om de aarde te bevruchten.

Overal, van Grieks Macedonië tot de Pyreneeën, zelfs in het Nederlands dorp Diepenheim brengt dit met roet zwart maken geluk. Alleen ongehuwde vrouwen worden hier zwartgemaakt. En vruchtbaarheid. De hele gemeenschap wordt er vrolijk van. Het is een feest om mee te maken. Een oeroude traditie. Maar voor de zoveelste maal tijdens de winter ging het door me heen: dit gaan ze thuis niet trekken. De eerste keer dat ik dat dacht was 30 jaar geleden op een Nederlands eiland. De tweede maal op een Duits waddeneiland waar vrouwen op 5 december worden geslagen met koehoorns, door Sint Nicolazen. In Nederland denkt een minderheid dat tradities moeten veranderen, een contradictie in terminis. ‘Tradire’ betekent overleveren, ritueel doorvertellen wat eeuwen geleden al gebeurde, soms duizenden jaren. Het zijn boodschappen van de voorouders. Dit raakt de kern van de zaak.

Overal in Europa worden jaarlijks paganistische riten opgevoerd die alleen vanuit prehistorisch perspectief begrepen kunnen worden. En je hoeft niet direct alles af te schaffen wat je niet begrijpt.

Inmiddels is het voorjaar en kiest Nederland een nieuw parlement. Eén van de hete hangijzers is dat veel Nederlanders vinden dat hun identiteit wordt afgenomen door mensen zonder gevoel voor tradities, en door buitenstaanders.

In de Tweede Kamer werd onlangs door de grootste partij toen in de peilingen zelfs een wetsvoorstel ingediend om de zwartgemaakte Piet in een wet vast te leggen. Terwijl een politicus van een andere partij, de vice premier, diezelfde roetfiguur in de landelijke intocht in vier jaar wil uitfaseren. Van zijn zwarte schmink ontdoen tot een blanke kleurloze Piet overblijft; daar is met ‘betrokken partijen’ intern (lees geheim) overleg over gevoerd.

En weer een ander, een verkiezingskandidaat, wil Zwarte Piet in de publieke media en de openbare ruimte afschaffen. We weten allemaal precies over wie ik het heb: Bosma, Asscher en Sylvana. Gezonde vaderlandsliefde (Buma) en progressief patriottisme (Asscher) zijn wel toegestaan.

Asscher is naar eigen zeggen ervan overtuigd dat tegenstanders van ‘alternatieve pieten tot inkeer’ komen, ‘naarmate we ons er meer in gaan verdiepen’, zei hij in november in het meest bekeken dagelijks tv-programma. Het is volgens hem een kwestie van inlevingsvermogen. "Jongens, Nederland kan dit aan!" voegde hij er aan toe.

Voorzichtig oefent hij druk uit op de publieke omroep en zegt het jammer te vinden als daar toch opeens weer Zwarte Pieten opduiken. De NPO heeft volgens hem daarin ‘een gidsrol’.

Heeft de vice premier daarmee een agenda? Marc Giling van het (Sint en) Pietengilde denkt van wel.

"Er waren jaren geleden gesprekken met de gemeente. Van der Laan (PvdA), Quincy Gario, de NTR en minister Asscher hebben daar aan die tafel gezeten. Het was heel frappant dat op dat moment ook het besluit kwam dat men over zou gaan op roetveegpieten. Binnen vier jaar, ieder jaar 25% meer. Volgend jaar 100%. En het is heel frappant dat ook de NTR daarop inzet. Het is bovendien niet vreemd dat Asscher daar over uitspreekt dat dat sneller gaat dan we denken. Je hoeft geen wiskunde gestudeerd te hebben om te begrijpen dat er één en ander is afgesproken. Wat ook bevestigd wordt door Quincy Gario in een later statement. ‘Nederland wordt Beter’ en ‘Kick Out Zwarte Piet’ vertellen dat met de NTR is afgesproken dat die verandering ingezet zou worden, maar geven aan: 'het gaat ons niet snel genoeg'."

"Quincy Gario is niet voor niets opgestapt."

"Dus Asscher en de NTR hebben onderling een afspraak gemaakt met Gario?"

"Ja, dat blijkt ook uit de media."

Lapten Asscher en van der Laan daarmee de democratie aan de laars? Uit alle peilingen blijkt dat een overgrote meerderheid voor een traditionele zwarte Piet is. Het is vooral een randstaddingetje.

Dat land net boven de zeespiegel is al vier jaar lang in rep en roer, het gekrakeel op de televisie is niet van de lucht, ‘deskundigen’ gaan naar Romeins model in een televisie arena in emotioneel gevecht met mensen, die vinden dat hen iets afgepakt wordt, ook wel onderbuikmensen genoemd. Ook dat is inmiddels traditie. De deskundigen en wetenschappers die ikzelf heb gesproken zijn daar nooit voor gevraagd.

Er is wel een programmamaakster geweest, die naar een Londens park is gereisd, zich daar zwart geschminkt heeft om te kijken wat er dan gebeurt. Het is zoiets als je in de kleren van Capirote steken, de middeleeuwse Katholieke boeteprocessie van Andalusië (en op Sardinië) die daar sinds de middeleeuwen traditie is. Ook die puntkappen zouden uit hun context in een Londens of New Yorks park hun leven niet zeker zijn.

Als je daar door de bergen in Sardinië loopt, komt je dat allemaal absurd voor. De mensen hier doen dat egaal met roet zwart insmeren al sinds Dionysos en eerder. Het zou ondoenlijk zijn het in elk land waar het gebeurt van Europa en Azië te verbieden, hoewel Gario tijdens een ‘Het grote Zwarte Pieten-debat’ van Joop.nl stelde dat iedereen die zich zwart schminkt racistisch bezig is. Ik was daar als uitgenodigd spreker bij. Op dat eiland waar ik net vandaan kom, wappert de Morenvlag, net als op Corsica. Vier Moren in het wapen.

De Moren hadden vanaf de 13e eeuw in het Middellandse Zeegebied een reputatie als slavenhandelaren, ze handelden ook in christenen. Ze waren vijanden, handelspartners en heiligen. Ze hadden een mythische status. Uit de middeleeuwen stammen afbeeldingen van de zwarte Moor met gouden oorbellen. Mijter en Moor horen bij elkaar.

In het dorp Vipiteno net buiten de Brenner in Italië waar ik op 5 december mijn jaarlijkse reis ruim drie maanden geleden aanving, staat men verbaasd als ik over het typisch Nederlandse probleem met betrekking tot slavernij en racisme begin. Hier wordt Sint Nicolaas door zwartgeschminkte duivels begeleid. Die slaan iedereen die voor hun voeten komt, om de Roomse hel te symboliseren. Men draagt beschermende kleding. Op Sardinië kreeg ik ook striemen en overal werd ik letterlijk zwartgemaakt, van Grieks Macedonië tot Spanje.

Ook Moren zijn er helpers van Sint Nicolaas, maar dan als vertegenwoordigers van het goede. Beide roetvermomden zijn door de middeleeuwse kerk ingezet en ze voeren hun act jaarlijks op. Alleen in Nederland en België zijn ze samengesmolten tot één hybride figuur: Zwarte Piet.

Marleen de Vries, cultuurhistoricus, gespecialiseerd in de periode rond 1800: "Moren werden al vanaf de dertiende eeuw in heel Europa geportretteerd. Precies zoals ‘onze’ Piet, vaak met een baret of tulband op en met gouden oorringen."

Sommigen schopten het tot held, zoals de heilige Mauritius, patroonheilige van de keizers van het Heilige Roomse Rijk. In de negentiende eeuw verbeeld door ‘gapers’ boven apotheken. Wie echt wil weten waarom Piet zwart is, kroeshaar heeft en volle lippen, hoeft zich alleen maar een beetje te verdiepen in de periode rond 1800, toen hij via Italiaanse kooplui in Nederland werd geïntroduceerd. En moet zijn eigen referentiekader even uitschakelen.

Al in 1828 zag de jonge, latere schrijver Alberdingk Thijm (hoogleraar en schrijver), die niet toevallig uit een zeer katholiek milieu kwam, ‘een kroesharige neger’ opduiken naast Sinterklaas op een feest thuis bij een welgestelde Italiaanse koopman in Amsterdam.

Ook Frits Booy secretaris en sinterklaasdeskundige van de Stichting Nationaal Sint Nicolaas Comité kent deze vroege vermelding van Sint en Piet. Het was op een sinterklaasfeest bij een Italiaans familielid van Thijms moeder in Amsterdam. Daar ontmoette hij Sint Nicolaas en Pieter-knecht.

"Ik heb me diverse malen bij programma’s als Pauw en Witteman aangemeld om de grote historisch fouten proberen recht te zetten." vertelt Booy er achteraan. "Tevergeefs."

"Wat doet zwarte Piet in Tirol?" vraagt ook Indo-Europees taalwetenschapper Guus Kroonen in een internet wetenschapsplatform: Academia.edu: "Vaak wordt beweerd dat de Amsterdamse onderwijzer Jan Schenkman de 'Moorse page' min of meer zelf heeft bedacht in 1850 in zijn boekje Sint Nikolaas en zijn knecht. Dat Zwarte Piet zomaar uit de lucht kwam vallen is echter niet waarschijnlijk. Ook in 1836 maakte folklorist Van den Bergh al gewag van 'den zwarten knecht van St. Nikolaas met kettingen, die de kinders verschrikt'."

Eveneens Kroonen valt de treffende gelijkenissen op van de Moor met de page uit het boekje van Schenkman. "De naam Zwarte Piet vinden we ook nog terug op een lijst van duivels en weerwolven uit 1766." zegt hij. "Schenkman putte in zijn boekje dus duidelijk uit reeds bestaande tradities."

Bovendien voegt hij er aan toe: "Omdat deze morentradities tot diep in de Alpen te vinden zijn kunnen ze onmogelijk door de Nederlandse cultuur zijn beïnvloed. Het ligt dus ook niet voor de hand dat Schenkmans zwarte page spontaan in Nederland is ontstaan, zoals nu algemeen wordt aangenomen, laat staan dat hij door Jan Schenkman zelf is bedacht. Hij is eerder een voortzetting van een ouder, continentaal- Europees gebruik, dat nu grotendeels verdwenen is."

Alsof het niet genoeg is, noemt ook professor Dr. Margry, hoogleraar Europese etnologie aan de Universiteit van Amsterdam en onderzoeker aan het Meertens Instituut Thijms jaartal 1828.

En nog eerder in 1792, beschrijft een huisvader hoe hij de avond van zijn leven heeft omdat hij op Sinterklaasavond zijn ‘bakhuis’ (bakkus) heeft zwarte gemaakt om zijn kinderen de schrik aan te jagen, "zo verschrikkelijk met de ketting rammelde dat het huis ervan daverde."

Dat terwijl Gario wegkwam bij Pauw & Witteman met: "Het is een relikwie uit 1851, bedacht door Jan Schenkman. Dat is twaalf jaar vóór de afschaffing van de slavernij en wij voeren dat toneelstukje constant elk jaar weer uit, dus het lijkt alsof we terug willen keren naar die periode waarin ik een tot slaaf gemaakte mens was en ik eigendom zou zijn van één van u."

Hij weet misschien niet beter, hij komt van de Caraïben, maar een tv journalist of beleidsmakend politicus hoort op de hoogte te zijn. Politiek correct Nederland nam het klakkeloos over. Het werd in brede kring voor zoete koek geslikt en nooit rechtgezet. Margry besluit: "Ik zie geen aanwijzingen dat die nieuwe knecht van Sinterklaas een slaaf was of als slaaf bedoeld is."

Hoe kan het dat deze deskundigen nooit door Asscher zijn geraadpleegd? Waarom zijn hij en Pauw nog steeds niet gewapend met feitenkennis? Waarom worden mensen als Professor Margry, Booy, De Vries, Kroonen, Dr. Louise Muller en historicus Han van der Horst nooit door de NPO praatprogramma’s uitgenodigd? Wat is er aan de hand? En waarom wordt een documentaire als Wild Geraas al meer dan vijf jaar lang door diezelfde NPO geweigerd?

Opmerkelijk is dat de NPO de documentaire ‘Zwart als Roet’ van Sunny Bergman, (eiseres en aanklager voor de rechtbank en activiste tegen Zwarte Piet) wel uitzendt. Als enige met betrekking tot de polarisatie rond deze figuur. Gemaakt voor € 150.000,-. Grootste financier is de NPO. Die film gaat uit van de aanname dat Zwarte Piet een slaaf zou zijn en racisme vertegenwoordigt. Wild Geraas werd zonder omroepgeld gemaakt.

Waarom laat de NPO deze steken vallen? Terwijl dit zwart schminken van Engeland tot de Kaapverdische eilanden, van Nederland tot Iran, China en Japan geassocieerd wordt met geluk. In een vorm van contactmagie die de gemeenschap bindt.

Geeft de publieke omroep de gevoelens in de samenleving voldoende een plek? Dat vroeg de sinds september nieuwe bestuursvoorzitter en baas van de NPO Shula Rijxman zich in de Volkskrant af. “Ik wil dat wij als publieke omroep iedereen bereiken… De NPO is er voor de GroenLinkser en de PVV’er. Voor iedereen.”

Tijdens het Internationaal Documentaire Festival Amsterdam gaat ze er op door: “Pluriforme media en een brede publieke omroep zijn nu noodzakelijker dan ooit. Meer divers en open om ook in de toekomst Nederland te kunnen verbinden. Het is onze taak om alle geluiden en visies in de samenleving te laten zien en horen.”

En in DWDD: “Ook in Nederland zie je bij voorbeeld bij de Zwarte Piet discussie dat burgers tegenover elkaar staan. En ik ben er van overtuigd dat mensen elkaar alleen maar gaan begrijpen als ze weten wat er in de ander omgaat.”

Ze vindt dat ‘programmamakers de verhalen moeten kunnen vertellen die volgens hen verteld moeten worden’, zegt ze in De Balie. Ze houdt er een pleidooi voor de onafhankelijke filmmaker.

Omdat ik zo’n programmamaker ben, besluit ik haar hierover aan te spreken, want een uitnodiging op Binnenhof 1 van de VVD met Kamerlid Van Veen leverde niet veel op voor de consequente weigering van Wild Geraas. Alleen een klacht bij de Nationale Ombudsman wegens volstrekt onbegrijpelijke afwijzing zou nog uitkomst kunnen brengen (ik besluit mijn tijd niet in procedures te steken; ik ben tv- en documentaire maker). De NPO gaat over de programmering, de politiek mag zich niet rechtstreeks met de omroep bemoeien. Wel staat in het VVD verkiezingsprogramma dat ’Nederlandse tradities moeten worden verankerd in het onderwijs.’

Ik stuur Rijxman dus een mail: ‘Vijf jaar geleden deed ik bij de eindredacteur documentaires van de NTR (Oscar van der Kroon) en mediadirecteur (Carel Kuyl) een voorstel voor het maken van een documentaire. Ze reageerden zeer enthousiast en wilden deze dat jaar op 6 december uitzenden. De film heette Wild Geraas en betrof een antropologische getinte zoektocht naar de oorsprong van volkscultuur, met name het Sinterklaasfeest. Daar was een uitgebreid en langdurig onderzoek aan vooraf gegaan. Van polarisatie betreffende het onderwerp of een kloof was toen nog geen sprake. Ik had ontdekt dat onze gedeelde prehistorie ons juist met elkaar verbindt. Maar: de netmanager hield dat jaar uitzending tegen, wegens: ‘gebrek aan urgentie.’

Dus toen in 2013 de Sinterklaasdiscussie Nederland begon te verdelen, dacht ik: nu is die urgentie er dus wel en boden we Wild Geraas dat jaar opnieuw aan bij de NTR, maar de interesse was gedaald.

Aangezien ik er een oeroud Nederlands en Europees erfgoed van in mijn ogen grote culturele waarde in zag en toekomst voor het project, maakten een collega- documentairemaker en ik op eigen kosten een voormontage en boden Wild Geraas in 2014 aan bij het hoofd documentaire aankoop (Nathalie Windhorst). Naar ze ons later schreef, selecteert zij voor vrijwel alle NPO omroepen.

“Een eyeopener… geeft een belangrijk nieuw inzicht waar van de rest van Nederland kennis van moet nemen”, liet ze onze toenmalige vertegenwoordiger/ distributeur weten. Alleen miste ze nog wat: o.a. nieuwe opnamen, bij voorbeeld van deskundigen. Niet zo vreemd, bij een film zonder budget.

Intussen zitten die deskundigen er in.

Datzelfde jaar mailde ze ons: "Sunny Bergman blijkt al een documentaire over Zwarte Piet te gaan maken. Dus ik kan hier niets mee, vrees ik. Groet!"

Sunny’s documentaire film ging uit van de aanname dat Zwarte Piet een uitbeelding van een slaaf zou zijn. Wild Geraas gaat echter over de zeer hoge ouderdom van Sinterklaasriten en over de wortels van Eurazië. Gestaafd door feiten en aangetoonde overeenkomsten van dergelijke gebruiken, ook in Afrikaanse culturen. In 2014 schreef ik er een artikel over in Trouw: ‘Zwarte Piet verdeelt niet, maar verbindt’.

Was het niet juist belangrijk om die pluriforme invalshoek te tonen? Daar is het nooit van gekomen.

In 2015 boden we een verbeterde geactualiseerde versie bij de NTR aan, maar de Eindredacteur Educatie (Jan van Holsteyn) mailt ons: ‘De meningen -lees emoties- liggen zo vast dat een film over dit onderwerp het debat wel weer doet oplaaien, maar verder geen effect zal hebben.’

De andere omroepen zijn even afwijzend: ‘de VPRO heeft er al een film over gemaakt’‘, het uitzendschema zit vol’, ‘na alle ZP discussie hebben we het een beetje gehad’, ‘We worden er doodziek van’, ‘We moeten ons hier verre van houden’ (Max, NCRV/KRO, Tros/AVRO, Fox etc).

Er is geen dialoog geweest. We kregen nog geen uitnodiging voor een gesprek.

Ik heb Shula Rijxman geschreven dat ik haar dapper vind. Uit haar woorden begrijp ik dat ze zich als een radertje ziet: "Ik ben die discussie niet begonnen om zendtijd van omroepen te herverdelen, maar om makers kritisch te laten kijken naar pluriformiteit." Maar aan de makers ligt het niet, weet ik, als ik zo om me heen kijk bij collega’s. Die voelen zich al heel lang in de kou staan.

Persoonlijk vind ik de hele ZP discussie ook top amusement van Monty Pythonachtige allure. Regenboog- of kleurpieten die eruit zien of ze iets verkeerds gegeten hebben, Sunny Bergman die in een Pietenpakje in een Londens park bijna gemolesteerd wordt, een NTR fictie schrijver van het Sinterklaasjournaal die zich in alle mogelijke bochten moet wringen om zijn hoofdfiguur uit de vuurlinie te houden (Het interview in de NRC met dit hoofd jeugd tv laat zich lezen als een klucht). De kleur van de Pieten wordt ook voor volwassenen met de grootst mogelijke geheimzinnigheid pas na maanden stilzwijgen onthuld alsof die staatsgevaarlijk is. Het touwtje uit de brievenbus dat zoek is, een sprookjesfiguur die voor de rechtbank wordt gedaagd, een advocaat die op de tv gaat roepen dat Sinterklaas niet bestaat, een Jamaicaanse hoogleraar die zich afvraagt waarom Nederlanders er twee nodig hebben, soms kan fantasie niet tegen de werkelijkheid op.

De storm in een glas water. Aan de andere kant van het glas blijkt zich een andere wereld te bevinden, maar door de turbulenties in het glas ziet men die niet. ‘Het Lagerhuis ontaardt in een kakofonie van verontwaardigd geschreeuw, alsof je naar twintig Donald Trumps aan het kijken was.’ Vermakelijk, zeker, maar inhoudelijk vluchtig, schreef een NRC recensent onlangs.

In DWDD zei Rijxman: "We gaan het publiek vragen om mee te denken over onze programma’s en dat ook aan ons terug gaan geven… We moeten goed verschillende kanten laten zien. Ik wil er zeker van zijn dat die mensen gehoord en gezien worden… Er moet iets veranderen…Vertel mij wat ik nog moet zien. Beste Nederlander, de publieke omroep is van u!"

Wild Geraas is zo’n programma dat ze nog moet zien.

Ik kreeg wel een allervriendelijkste mail van Shula Rijxman terug. Ze begreep me, had zelf aan de makerskant gestaan, maar opnieuw een afwijzing. En gezien het grote aanbod en de daar tegenoverstaande mogelijkheden in het uitzendschema en soms ook middelen, wordt er veel meer nee dan ja gezegd tegen de plannen. "Dat we dus veel makers moeten teleurstellen vinden we heel jammer…"

Ik denk dat een aantal instituten bezig is een belangrijk Nederlands (en Europees) cultuurgoed te vernietigen.

Cultuur is niet alleen het Concertgebouw, het Holland Festival en het Nederlands ballet, maar ook de onderliggende volkscultuur. Het behoud van dit cultureel erfgoed van onschatbare waarde zou gesubsidieerd in plaats van afgebroken moeten worden. Politici en instituten als het Centrum voor Volkscultuur en Meertens instituut horen beter te weten, maar voeden de desinformatie en angstpolitiek.

Wie gaat Asscher uitleggen dat demos volk betekent?

Wat hij eigenlijk zegt is: volk, jullie hebben het bij het verkeerde eind. Jullie idee dat Zwarte Piet geen racisme is, omdat jullie het zo voelen, doet er niet toe. En daarmee speelt hij zijn opponent Wilders in de kaart. Bosma van de PVV besprak Wild Geraas onlangs in de Tweede Kamer bij het voorstel om Zwarte Piet wettelijk te beschermen. Straks wordt het seizoen weer geopend waarin de Nederlander op eieren mag lopen.

Eind van dit jaar ga ik weer op reis. Ik denk eerder zelfs. Het enige wat ik wil is dat mijn film in goed onderling overleg, maar ongecensureerd uitgezonden wordt.

Arnold-Jan Scheer, 5 maart 2017

⇒ tik Arnold-Jan Scheer in bij ZOEKEN om meer over deze documentairemaker te lezen

⇒ lees hier meer over het boek Wild Geraas